رصدخانه ی سمرقند

رصدخانه سمرقند یادمانی از "الغ بیگ تیموری" یا "غیاث الدین جمشید کاشانی الغ بیگ" فرزند شاهرخ میرزا و نوه تیمور در سال 1393 میلادی در سلطانیه زنجان به دنیا آمد و رصد خانه معروف سمرقند از مهمترین آثار دوره ی حکومت وی بر سرزمین سمرقند می باشد.   الغ بیگ فرمول های سینوس و تانژانت را در ریاضی نوشته است. وی که از ریاضی دانان برجسته قرون وسطی و دانشمندان علم هیات (فضاشناسی) به شمار می رود در سمرقند که خود فرماندارش بود یک دانشکده علوم ریاضی تاسیس کرده و 60 دانشمند علوم ریاضی  را برای تدریس در آن و کار در رصد خانه دعوت کرده بود. الغ بیگ تنها یک پنجم از اوقات خود را صرف امور دولتی می کرد و بقیه را در تحقیقات علمی و مطالعات علمی و تاریخی می گذراند. دولتشاه سمر قندی در تذکره اشعرا (892 هـ.ق) درباره ی این سلطان عالم و ریاضی دان آورده است:

« اما سلطان مغفور سعید الغ بیگ گورکانی پادشاه عالم و عادل و قاهر صاحب همت بوده ودر نجوم مرتبه عالی ودر معانی موی می شکافت. فضلا و حکما متفق اند که به روزگار اسلام بلکه از عهد ذوالقرنین تا این دم پادشاهی به حکمت وعلم ایشان بر مستقر سلطنت قرار نیافته. در علوم ریاضی وقوف تمام داشت، چنانکه رصد ستارگان بست به اتفاق حکمای عهد خود چون مفخرالحکما العلما قاضی زاده رومی و مولانا غیاث الدین کاشانی وآن هر دو بزرگوار فاضل آن کار به اتمام نارسانیده وفات یافتند و باقی رصد را میرزا الغ بیگ به اتمام رسانید. و «زیج سلطانی » اخراج نمود و خطبه به نام خود نوشت و الیوم نزد حکما آن «زیج» متداول و معتبر است و بعضی آن را بر«زیج نصیری ایلخانی » ترجیح می دهند؛ و در خطه سمرقند مدرسه عالی بنا فرمود که در اقالیم به زینت و رتبت و قدر آن مدرسه عالی نشان نمی دهند والیوم در آن مدرسه عالی زیاده از صد نفر طالب علم به آموختن مشغولند.»

در لغت نامه دهخدا در ماده «الغ بیگ » چنین آمده است: « پسر شاهرخ از احفاد تیمور لنگ بود. وی با اقتدار و تبحر خویش در علوم و فنون مخصوصا در علم هیات شهرت یافت و از نظر وسعت معلومات یکی از اعاظم حکمای اسلام گردید.

« زیجی» به غایت مقبول موسوم به « زیج الغی » و آثار فنی دیگر به وجود آورد و رصد خانه بزرگی در سمرقند ساخت و کپرنیک کمی بعد از او ظهور کرد و پایه علم هیات جدید را براساس حرکت کره ی زمین بنا نهاد. از این رو الغ بیگ را خاتم هیات قدیم و اخترشناسان اسلام باید دانست. محضرش همیشه مجمع ادبا و محفل علما ودانشمندان عصر بود و بعضی اشخاص بصیر را برای تحقیقات فنی تا چین اعزام نمود.

الغ بیگ کسی است که ایران ، تقویمی را که تا امروز رایج و مورد استفاده است مدیون اوست.

در این تقویم مبدأ تاریخ « سیقچانئیل » (سیچان ایل) نام دارد ودوایر 12 ساله ای هستند که هر سال نام حیوانی خوانده شده است. »

 محقق: فاطمه طاووسی